Kunstenaars en wetenschappers samen laten optrekken om maatschappelijke vraagstukken het hoofd te bieden. Niet als opdrachtgever en -nemer, maar als gelijkwaardige partners. Hoe doe je dat? En wat is de meerwaarde hiervan? We spreken programmamakers Ilse Schaminée en Michèle Bouwmans van LUX Nijmegen over The Art of Science (TASC) en nemen deel aan deze nieuwe programmareeks waarmee LUX een brug wil slaan tussen wetenschap, kunst en samenleving.
Het is dinsdagavond 16 mei 2023. Samen met een twintigtal anderen worden we door een vrouw in ruimtepak geïnstrueerd mee te reizen naar de toekomst. In alle rust lopen we achter haar aan totdat ze stilstaat bij een deur: de poort naar het jaar 2423.
Nee, dit is niet het begin van de remake van Back to the Future, maar de start van een publieksprogramma van The Art of Science (TASC) in LUX Nijmegen, waarin kunst en wetenschap samen optrekken om perspectieven te geven op belangrijke maatschappelijke vraagstukken. Wat levert die samenwerking tussen kunst en wetenschap op?
Toekomstbestendig blijven
Het idee van TASC begon met de wens van LUX om meer domein-overstijgend te werken en te kijken hoe verschillende kunstdisciplines kunnen helpen in de benadering van urgente maatschappelijke vraagstukken. “Dat is een beweging die je overigens op meer plekken ziet, dat is op zichzelf niets nieuws”, stelt programmamaker Michèle Bouwmans.
Die wens hing samen met de vraag wat LUX als kunstinstelling nodig had om toekomstbestendig te blijven. “Want er gaan dingen veranderen op het gebied van aanbod en publiek, maar ook in het denken over de plek die kunst in de samenleving heeft.” Deels was dit volgens Michèle ook een reactie op het coronabeleid, waarin kunst en cultuur volgens haar in een hoek werden gezet: “Want het zou ‘niet-essentieel’ zijn. We wilden ook laten zien: ‘het is wél essentieel, en we zetten de kunst gewoon weer in het midden!’ We wilden ontdekken wat het oplevert wanneer we kunst zouden aanhaken op andere disciplines.”
Al snel was duidelijk dat de samenwerking tussen kunst en wetenschap hierin een belangrijke rol zou spelen. “Deze disciplines hebben een belangrijke verbindende factor: de verbeeldingskracht, het denken buiten de gebaande paden. Juist buiten die conventionele routes zijn nieuwe perspectieven te vinden op de vragen van nu.” De vraag was alleen: Hoe kun je die samenwerking koppelen aan maatschappelijke vraagstukken, en dat samenwerkingsproces ook toegankelijk maken voor de mensen die in de stad wonen? Hoe kun je de bewoners betrekken bij dat proces?
Met deze wensen in het achterhoofd is Directeur Pien Houthoff in gesprek gegaan met Han Krieke van de Radboud Universiteit, Hedwig Saam van het Valkhof Museum, de Nijmeegse wethouder Kunst en Cultuur en het Cultureel Netwerk Nijmegen (CNN). De wensen van LUX bleken door de universiteit, de Gemeente en CNN gedeeld te worden en zo ontstond het idee voor The Art of Science (TASC), waarvan nu twee trajecten lopen: TASC1 – met antropologen Catrien Notermans en Anke Tonnaer, en kunstenaar Marcel van Brakel – en TASC2 – met politicoloog Carolien van der Ham en beeldend kunstenaar Matthijs Bosman.
Kunst en wetenschap hebben een belangrijke verbindende factor: de verbeeldingskracht, het denken buiten de gebaande paden. Juist buiten die conventionele routes zijn nieuwe perspectieven te vinden op de vragen van nu.
Gemeenschappelijk belang
Wetenschapper, kunstenaar en publiek zijn tijdens deze twee trajecten van TASC gezamenlijk betrokken bij het zoeken naar antwoorden op de vraag: Hoe ziet Nijmegen er over 200 jaar uit? In eerste instantie nog niet eens zozeer als verschillende partijen, maar als burgers die – ieder met hun eigen expertise – een perspectief kunnen leveren op maatschappelijke vraagstukken. Ze hebben dus een gemeenschappelijk belang, en dat is volgens programmamaker Ilse Schaminée heel belangrijk. “Dat laat zich altijd zien in het proces en het product. Want dan maak ik als kunstenaar bijvoorbeeld niet een product om jouw werk te verbeelden of mooier te maken, maar omdat ik ook een intrinsieke motivatie heb in die zoektocht. En dat vind ik bij TASC heel mooi gelukt. Iedereen voelt een verbondenheid met het vraagstuk.”
Die verbondenheid is wat Ilse betreft de gemene deler waarmee verschillende vaardigheden en kennis verbonden worden, en dat gebeurt volgens haar nu nog te weinig: “Bijvoorbeeld bij artist residencies of – wat je heel veel ziet – een organisatie die worstelt met een vraagstuk: dan wordt er een kunstenaar ingevlogen want die kan ‘even anders denken’. Daar komt nooit zoiets moois uit, omdat je blijft hangen in het oude stramien van de kunstenaar als opdrachtnemer.”
“Precies,” beaamt Michèle. “De wetenschapper verzamelt allemaal informatie en in een keer zit je door de combinatie met een kunstenaar met een heel ander plaatje, waar ze samen weer op door kunnen. Ze steken elkaar in dit proces dus aan met nieuwe perspectieven en ideeën. En wat het precies gaat opleveren, geen idee, maar dat is ook het mooie van dit project.”
Transdisciplinair werken
In het begin verbaasde Michèle zich over hoeveel energie de interactie tussen wetenschap en kunst oplevert. “De wetenschapper wordt een beetje bevrijd, die kan veel meer ‘out-of-the-box’ denken. En de kunstenaar krijgt in de interactie met deze samenwerkingspartner heel veel informatie aangereikt. Kunstenaars zoeken die informatie normaliter natuurlijk ook op, maar nu is het een directe uitwisseling en een gezamenlijk denkproces, waardoor je het maakproces ook anders kunt invullen.”
Dat is volgens Ilse de kracht van transdisciplinair werken. “Bij een interdisciplinair project gaat de kunstenaar bijvoorbeeld vertolken wat de wetenschapper doet, maar beiden blijven in hun eigen hokje. Bij het transdisciplinair werken kom je echt samen tot nieuwe kennis. Dat je eigenlijk niet meer weet: ‘Wie is er nu aan het maken? Wie is de creatief?’”
Die manier van werken maakt ook de betrokken wetenschappers enthousiast. Alle drie zijn ze bezig om elementen van TASC te integreren in het curriculum. “Anke en Catrien brengen het in hun colleges in en zijn bezig om een boekje te maken. Carolien wil in september wat we nu in het klein doen met TASC, met 100 studenten gaan doen!”
De werkwijze van TASC breidt zich dus uit buiten de muren van de kunstinstelling. Michèle: “Het lijkt me heel gaaf om verder te onderzoeken hoe we met TASC die verschillende kanten van onze samenleving – maatschappij, onderwijs en kunst – op kunnen bewegen. Het idee groeit dus heel erg en het is nog niet klaar.”
Bij het transdisciplinair werken kom je echt samen tot nieuwe kennis. Dat je eigenlijk niet meer weet: ‘Wie is er nu aan het maken? Wie is de creatief?’
Het jaar 2423
De vervagende grens tussen wie de maker en wie de wetenschapper is, herkennen we wel uit de genoemde avond van dinsdag 16 mei. Samen met onze tafelgenoten buigen we ons over de vraag hoe onze samenleving er in 2222 uitziet. Om de toekomst te kunnen bedenken, moeten we volgens de wetenschapper en kunstenaar van TASC2 vanuit een verder liggende toekomst terugblikken. Daarvoor ontwierpen politicoloog Carolien van Ham en kunstenaar Matthijs Bosman samen de cursus ‘Achteraf is het makkelijk lullen’. Het idee? Wanneer je vanuit een onzekere toekomst naar het verleden kijkt, kun je veel meer vanuit verbeeldingskracht denken en kom je misschien wel met hele onverwachte ideeën op de proppen.
Matthijs legt ons het idee van een ‘archeologie van de toekomst’ voor. We krijgen objecten te zien waarvan we moeten achterhalen wat hun functie was in 2222, bezien vanuit het jaar 2423. Wie gebruikte het object? In welke context werd het object gebruikt? Voor we het in de gaten hebben is een embleem van twee cartoon-konijntjes in een raket verworden tot een herinnering aan de verloren generatie kinderen die omkwamen bij een mislukte poging tot tijdreizen, waarvan niets meer rest dan een embleempje. Een prototype ‘Pet-talk’ herinnert aan de ethische implicaties van het communiceren met onze mededieren en een egale kubus doet ons denken aan een handige kampeer-gadget: “Verwarm of verkoel alles met het ultrablock”.
Uiteindelijk worden alle ideeën van de avond door Carolien en Matthijs meegenomen in het maakproces: Wat zeggen deze ideeën over het Nijmegen van 2222? Wat willen we zien? Wat kunnen we verwachten? Waar moeten we misschien voor waken? Uiteindelijk komen ze tot een product of project dat gerealiseerd kan worden. Het concept wordt in het derde publieksprogramma gepresenteerd aan het publiek.
Uitdagingen
De reacties op TASC zijn overwegend positief, alhoewel er volgens Ilse ook wat weerstand is. Bijvoorbeeld bij het eerste traject van TASC. “Daar is het uitgangspunt dat een nieuwe bestuursvorm – de kunstmatige intelligentie AIIA – de toekomstige wereld regeert. Alle kennis van dieren, planten, alles wat bestaat, is in AIIA ingeladen.” Maar die informatie moet eerst ingeladen worden. Hoe doe je dat? Zeker wanneer je niet wilt dat de mens opnieuw de overhand krijgt in het besturen van de wereld. Kan de mens dan wel op de gebruikelijke manier informatie uploaden?
Wanneer je vanuit een onzekere toekomst naar het verleden kijkt, kun je veel meer vanuit verbeeldingskracht denken en kom je misschien wel met hele onverwachte ideeën op de proppen.
“We zoeken hierin dus naar nieuwe manieren om data te verzamelen en werken bijvoorbeeld met begrippen als ‘lichamelijkheid’ of ‘intuïtie’. Nou, voor een kunstenaar of maker zijn dat best gebruikelijke begrippen om mee te werken, maar we beseffen dat dit voor onze deelnemers anders is. En dat is aftasten, want je wilt het begrip en de comfortzone van mensen een beetje rekken en strekken, maar ze niet verliezen. Dat is een uitdaging, maar wat mij betreft ook een hele mooie zoektocht.”
De uitkomst van de twee nu lopende trajecten van TASC? Die is nog niet duidelijk. “We hebben voor beide edities een bedrag gereserveerd waarmee een start gemaakt kan worden met het project dat eruit komt.” Zoals gezegd: TASC breidt zich uit. Wij zijn in ieder geval benieuwd naar het resultaat.
Kunst en wetenschap lijken elkaar steeds vaker op te zoeken: van artist residencies op universiteiten tot transdisciplinaire programma’s bij kunstinstellingen. In de reeks Kunst en Wetenschap gaan we op zoek naar deze kruisbestuivingen: Wat gebeurt er wanneer kunst en wetenschap elkaar ontmoeten?