Zangeres, schrijver en artistiek onderzoeker: Cassandra Onck (30) is niet één van de drie, maar allemaal. Naar eigen zeggen zingt ze over de vragen die we op school niet stellen en belichaamt ze de verbinding tussen kunst en wetenschap. Waar ontmoeten kunst en wetenschap elkaar in haar werk? We spreken Cassandra over haar projecten en haar blik op artistiek onderzoek.
Het is een herfstige vrijdagmiddag in november wanneer we Cassandra Onck in Bairro’s Kantine in Nijmegen ontmoeten. Ze komt net van de cursus Build It Yourself bij Stichting De Basis – waarover we eerder al een blog schreven. Er wordt telefonisch nog even afgestemd met de producer over haar laatste singel en dan zit ze met volle aandacht in het gesprek.
Eén ding is zeker: Cassandra doet veel, heel veel. Van het begeleiden van jongeren in samenwerking met Ruimtekoers – een bureau voor social design en participatie – en jongerenorganisatie Powerplug in Arnhem tot het geven van workshops; van het uitvoeren van eigen werk als zangeres en schrijver tot het doen van artistiek onderzoek. “Dat laatste gaat vaak over onderwijs en hoe we leren. Ik ben heel erg nieuwsgierig naar hoe we nieuwe vaardigheden leren – ook vanuit mijn achtergrond als zangeres: hoe leer je nou zingen? Ik geloof dat zingen niet iets is waar je op een dag mee wakker wordt en dat je dat dan kunt. Dus hoe ontwikkel je nou een vaardigheid? En hoe leer je als mens? Hoe kun je onderzoek doen? Hoe kom je nieuwe dingen te weten – over jezelf, maar ook over de wereld?”
Ik ben heel erg nieuwsgierig naar hoe we nieuwe vaardigheden leren – ook vanuit mijn achtergrond als zangeres: hoe leer je nou zingen?
Die vragen lopen – zoals in het gesprek blijkt – als een rode draad door haar hele werk heen, niet alleen haar artistiek onderzoek.
ArtEZ
Hoe is deze veelzijdigheid aan werkzaamheden ontstaan? Het antwoord daarop lijkt te liggen bij een van haar opdrachtgevers: ArtEZ, waar ze ooit begon als student muziektheater. “Tijdens mijn studie kreeg ik de kans om het honoursprogramma te doen – dat ging eigenlijk over theorie en onderzoek in de kunsten. Hierna had ik het geluk om mee te kunnen op een soort experimentele reis naar New York en Boston, waarin studenten van ArtEZ en de Radboud Universiteit meer konden leren over de samenwerking tussen kunst en wetenschap. Dat was voor mij een moment om in te gaan op vragen als: ‘Wat is onderzoek dan? Wat is wetenschap? Waar begint het en waar eindigt het?’”
Na haar studie kwam ze terecht bij het lectoraat Art Education as Critical Tactics van Jeroen Lutters aan ArtEZ. “Mijn eerste project daar was het opzetten van een samenwerking met de Radboud Universiteit, door een minor te maken voor studenten van zowel ArtEZ als de Radboud Universiteit.”
Artistiek onderzoek
Inmiddels is werkt ze freelance als ‘artistiek onderzoeker’, met opdrachtgevers als het genoemde lectoraat en de Hogeschool Arnhem-Nijmegen (HAN). Maar wat is dat dan: artistiek onderzoek? En hoe verschilt het van andere samenwerkingen of ontmoetingen tussen kunst en wetenschap? “Je hebt heel vaak dat kunstenaars en wetenschappers samenkomen en dat de kunstenaar ingezet wordt door de wetenschapper, zo van: ‘We hebben iets gedaan, ga maar tekenen.’ Wetenschapscommunicatie dus, wat ook heel interessant is, maar niet hetzelfde. En soms heb je projecten waarbij de kunstenaar de leiding heeft en de wetenschap gebruikt als kennisbron. Maar voor artistiek onderzoek zoek je eigenlijk iemand die beide dingen – creativiteit en wetenschappelijk inzicht – in zich heeft of beide dingen kan leren. Daarmee beland je in een ander domein dan de kunsten omdat de kennis die je tijdens een artistiek proces vergaard centraal staat in artistiek onderzoek, en niet zozeer het artistieke werk of de artistieke vaardigheden.”
Op de vraag of artistiek onderzoek dan zowel buiten de kunsten als de wetenschap valt antwoord ze bevestigend: “Ja, het heeft overlap met alles, maar de ruimte die het vraagt is wat mij betreft wel echt een derde ruimte, uitzonderingen daargelaten. In de wetenschap is het denk ik veel gangbaarder om te werken via specifieke methoden en wordt er veel meer een soort checklist afgewerkt.” De werkwijze van de artistiek onderzoeker is volgens Cassandra een andere: “Ik denk dat artistiek onderzoek gepaard gaat met een transformatie in jezelf. Dat je jezelf verhoudt tot iets – je bent zelf dus ook een object in het onderzoek – je daarmee een relatie aangaat en vervolgens reflecteert op die uitwisseling. Die reflectie krijgt vorm in een creatief maakproces.” Ze zou het zonde vinden om daar hele specifieke kaders aan te geven omdat er binnen de kunsten heel veel manieren zijn om dat te doen: “Dat maakt dit onderwerp wellicht ook moeilijk, omdat je juist een bepaalde vrijheid wilt bewaren voor dat proces en de vorm waarin dat zich gaat afspelen, en je daardoor dus op een wat abstracter niveau moet praten over wat er gebeurt.”
Als kunstenaars één ding heel goed kunnen, dan is het reageren op wat er is.
Voor Cassandra zelf is het inmiddels makkelijker om te praten over haar werk als artistiek onderzoeker: “Dat geeft mensen in een gesprek veel meer houvast dan zeggen: ‘Ja, ik ga op zoek naar iets onbekends en dat doe ik creatief.’ Dat is gewoon vaag, dat snap ik ook. Echter, die vaagheid zit hem er niet in dat het werk geen kaders heeft, maar dat er heel veel mogelijkheden zijn binnen artistiek onderzoek die niet van tevoren al in te kaderen zijn. Als kunstenaars één ding namelijk heel goed kunnen, dan is het reageren op wat er is. Of dat nu een ontmoeting met een mens of een plek is, vanaf die ontmoeting is er van alles. Er kan dan van alles gebeuren. Je kadert het misschien niet bij voorbaat af, maar er zijn wel allerlei theorieën en ervaringen waartoe je jezelf als artistiek onderzoeker verhoudt. Je bestaat niet in een vacuüm.”
Ineens herinnert Cassandra zich een gebeurtenis: “Met een aantal mensen die ik tijdens mijn studiereis naar New York en Boston ontmoette heb ik contact gehouden. We kwamen na de reis nog steeds wel eens samen om na te denken over de samenwerking tussen kunst en wetenschap. Tijdens een van die bijeenkomsten kregen we de opdracht om te reageren – op wat voor manier dan ook – op een artikel dat ging over een deeltjesversneller. We waren die dag met z’n vijven: een filosoof, een natuurwetenschapper, een geschiedkundige, een theaterdocent en ikzelf. We hadden allemaal het artikel gelezen en eigenlijk was er maar een van ons die het echt goed begreep, namelijk de natuurkundige.” Ze besloten aan de slag te gaan met een schrijfopdracht van de theaterdocent: “Op een gegeven moment kwam iemand met een gedicht over bubbels, en de natuurkundige zei: ‘Hé, dat is eigenlijk best een kloppende metafoor voor het fenomeen dat zich hier voordoet.’ Dus zonder de tekst op zo’n manier als de natuurkundige te begrijpen, was er een beeld ontstaan waar we iets mee konden. Dat is waar het in de kern om gaat: dat je tot een nieuw inzicht komt door die artistieke manier van werken. Het creatieve proces geeft wat mij betreft veel meer ruimte voor verschillende denkwijzen en manieren om tot inzicht te komen. Omdat het je uitdaagt om – via kaders zoals in zo’n opdracht – tastbaar te maken wat er in jouw binnenwereld omgaat. Dat vind ik een van de meest magische dingen aan artistiek onderzoek, dat je dat kunt doen.”
Meerwaarde en ongemak
Artistiek onderzoek kan wetenschappelijk onderzoek wat Cassandra betreft in veel opzichten aanvullen, waarbij ze benadrukt dat wetenschappelijk onderzoek zeker ook zijn eigen waarde kent. “Kijk, artistiek onderzoek is niet repliceerbaar, wat in de wetenschap vaak nog als maatstaf wordt gezien. Echter, wat je wel kunt doen is artistiek onderzoek op zo’n manier publiceren dat mensen stap voor stap mee kunnen komen met het proces dat jij als individu hebt doorlopen. Daarmee zegt het misschien niet iets over de exacte omstandigheden – die men dan zou kunnen repliceren – maar wel iets over hoe een individu zich verhoudt tot het grotere geheel en over de fenomenen die de artistiek onderzoeker omschrijft. We komen met wetenschappelijke kennis heel ver, maar er zijn ook processen waarvan ik niet direct weet hoe ik ze op eenzelfde manier zou moeten toetsen omdat ze betrekking hebben op innerlijke processen van mensen of groepen die zich niet zo laten vangen in de al bestaande wetenschappelijke structuur van onderzoek doen. Echter, die processen kunnen wél naar voren komen in artistiek onderzoek.”
Ik denk dat onderzoek niet nodig is om de kunst te valideren. Ik doe artistiek onderzoek omdat ik gewoon ontzettend nieuwsgierig ben, het is geen validatie.
Hoe overtuigd ze ook is van de meerwaarde van artistiek onderzoek, Cassandra ervaart soms toch ongemak wanneer ze zichzelf onderzoeker of wetenschapper noemt. “De afgelopen jaren is het zo geweest dat kunst – in ieder geval in Nederland – zich heel erg heeft moeten bewijzen: waarom verdienen we het om subsidies te krijgen? Denk aan Hugo de Jonge die zei: ‘Zet maar gewoon een dvd’tje op.’ Daardoor is er ook een soort tendens ontstaan waarin de kunsten zich heel erg zijn gaan toeleggen op onderzoek als een manier om zichzelf te valideren. En daar ben ik het mee oneens, want ik denk dat onderzoek niet nodig is om de kunst te valideren. Ik doe artistiek onderzoek omdat ik gewoon ontzettend nieuwsgierig ben, het in mijn interessegebied ligt en ik dit zie als de manier waarop ik meer kan leren en meer kennis kan delen. Maar het is geen validatie.” Dit is waar haar ongemak volgens haarzelf vandaan komt: dat mensen het feit dat ze zichzelf een wetenschapper noemt zouden zien als een manier om in aanzien te stijgen of om een bepaalde maatschappelijke waardering te krijgen. “Terwijl die waarde voor mij juist zit in al mijn werkzaamheden – zangeres, schrijver én wetenschapper – en ik niet die traditionele wetenschapper ben. Let wel: het is voor mij niet zo dat die traditionele wetenschap wat mij betreft weg moet. Juist niet, ik werk ook dolgraag samen met traditionele wetenschappers. Maar er zijn nog meer mogelijkheden om kennis te vergaren, waar ook aandacht voor moet zijn, en artistiek onderzoek is daar wat mij betreft een van.”
De onderzoeker in het andere werk
Het valt ons in het gesprek met Cassandra op dat ze ook niet één ding tegelijkertijd is: haar onderzoekende houding beperkt zich niet tot haar werk als onderzoeker, maar toont zich ook in haar muziek en docentschap. Dat wil ze zelf wel een beetje nuanceren: “In essentie overlappen ze met elkaar, maar ik documenteer mijn werk als artistiek onderzoeker strikter en ik praat er iets anders over.” Dat gezegd hebbende vervolgt ze haar verhaal door in te gaan op het maakproces van haar vorige EP.
“Voor mijn vorige EP heb ik onderzoek gedaan naar ‘geloven’ en naar wat ‘geloven’ is. En dan niet specifiek ‘religie’, maar ‘geloven’ in de breedste zin van het woord. Hiervoor heb ik gesprekken gevoerd, wetenschappelijke artikelen gelezen, populairwetenschappelijke boeken en de Dikke Van Dale opengeslagen. Dus op verschillende lagen keek ik naar het thema: de taal, beleving, verhalen, gevoel. Ik heb ook heel lang met Jehova’s getuigen gesproken en met hen de Bijbel bestudeerd. Dat zijn momenten waarop ik – door mezelf als een soort studieobject te nemen en in bepaalde situaties te plaatsen – nieuwe ervaringen opdoe waarop ik weer kan reflecteren.” Het creatieve proces geeft haar de gelegenheid om kenbaar te maken wat er in haar binnenwereld speelt, ook om daar zelf op te kunnen reflecteren: “Ik schrijf vaak intuïtief, ik improviseer heel veel in tekst en melodie en ben daardoor soms sneller in mijn intuïtie dan mijn ratio. Dus als ik bijvoorbeeld een tekst improviseer, dan kan ik ernaar kijken en denken: ‘Joh, blijkbaar link ik deze dingen aan elkaar,’ terwijl ik me dat nog niet zo beseft had. Daardoor krijg ik inzicht in mijn binnenwereld en dat kan ik dan weer naast wetenschappelijke artikelen en de door mij gevoerde gesprekken leggen.”
Naast haar werk als zangeres en artistiek onderzoeker heeft Cassandra samen met jongerenwerker Jeffrey Neijs en Bureau Ruimtekoers in Arnhem het jongerentraject Zuiderstroom opgestart: een traject waarbij jongeren zich gedurende een half jaar kunnen ontwikkelen, zowel wat betreft hun artistieke vaardigheden als andere vaardigheden zoals kritisch nadenken. “Daarin begeleid ik de jongeren. Veel van de dingen die ik als artistiek onderzoeker doe, neem ik mee in dat proces. Wij faciliteren een leeromgeving, waarbij we ons ook afvragen hoe we hen kunnen helpen om hun eigen fascinaties te ontwikkelen, en hoe we hen buiten hun eigen bubbel kunnen trekken. Het gaat er vooral om dat je probeert wat nieuwsgierigheid te ontsteken, zodat mensen ook keuzes kunnen gaan maken over wat ze willen, in plaats van dat ze enkel vanuit wat ze al kennen bewegen. Dus dat idee dat je probeert te werken vanuit nieuwsgierigheid, de moed verzamelt om kaders te bevragen en te bewegen vanuit wat jij denkt dat nodig is in dat moment, dat zijn wel dingen die ik meeneem vanuit de processen die ik ken als artistiek onderzoeker.”
Voorlopig heeft Cassandra nog genoeg te onderzoeken in haar werk: “Ik ben nu bijvoorbeeld bezig met het thema ‘tijd en tijdsbeleving’. Dat thema kan zeker betrekking hebben op de kunsten, maar het is ook een thema dat dit domein overstijgt.” Wij zijn benieuwd waar het toe gaat leiden.
Kunst en wetenschap lijken elkaar steeds vaker op te zoeken: van artist residencies op universiteiten tot transdisciplinaire programma’s bij kunstinstellingen. In de reeks Kunst en Wetenschap gaan we op zoek naar deze kruisbestuivingen: Wat gebeurt er wanneer kunst en wetenschap elkaar ontmoeten?