Wat heb je aan kunst in een ziekenhuis? Menno Dudok van Heel, hoofd kunstzaken en Yvonne Grootenboer, conservator bij Amsterdam UMC, leggen uit hoe hun collectie een ander perspectief creëert en zo het welzijn van patiënten en zorgverleners vergroot én de wetenschap vooruithelpt.
Een wereldbol, de letter pi, Mickey Mouse en een vliegtuig, in ogenschijnlijk wankel evenwicht boven op elkaar. Wie door het atrium van de afdeling psychiatrie van Amsterdam UMC loopt en omhoog kijkt, kan de twaalf meter hoge sculptuur (2009) van beeldhouwer Merijn Bolink niet missen. Hem helemaal bevatten is iets anders. ‘Je blijft om dit werk heen cirkelen,’ vertelt Yvonne Grootenboer, conservator bij Amsterdam UMC. ‘Steeds verdwijnen er weer andere delen uit het zicht. Je wordt uitgenodigd de ruimte in te lopen, naar boven te turen en je er als een klein kind aan te vergapen. Maar eigenlijk kun je dit kunstwerk het best bekijken vanuit de glazen lift die erlangs naar boven en beneden beweegt.’ Het is niet alleen de grootte van het werk die de kijker in beweging zet, vervolgt ze. ‘Die chunky objecten hebben iets aantrekkelijks, zoals speelgoed aantrekkelijk kan zijn. Je voelt dat je er iets mee kunt.’
De wankele toren doet denken aan een overload aan taken die door je hoofd spoken, zegt Grootenboer. ‘Bijvoorbeeld: je staat op en denkt aan een afspraak van zo meteen. Je trekt je sok aan, maar bent ook op zoek naar je tweede. Ondertussen loop je vast naar het koffiezetapparaat. Ik herken iets in die veelheid. Mijn hoofd is ook te vol, al blijf ik er ook nieuwe dingen in stoppen.’
Zachte kant van zorg
Het werk van Bolink is net als andere kunstuitingen een vertaling van een deel van de menselijke ervaring, meent Grootenboer. Met zijn* werk biedt een kunstenaar de kijker een blik op de wereld zoals hij die ervaart. Zeker in een ziekenhuis, waar je piekert over je gezondheid en voortdurend wordt geconfronteerd met ziekte en dood, kan zo’n ander perspectief steunend zijn, stelt Grootenboer. ‘Kunst brengt het leven en de wereld naar een plek waar het normaal gesproken vooral over jou en je ziekte gaat.’
De medische wereld is heel doelgericht, vult Menno Dudok van Heel, hoofd kunstzaken bij Amsterdam UMC, aan. ‘Een patiënt heeft een bepaald ziektebeeld, zorgverleners zoeken daarvoor een behandeling. Maar daaromheen gebeurt nog zoveel meer met een patiënt: je zit te wachten in de wachtkamer, maakt je zorgen, vraagt je af of je nog wel beter wordt. Ik denk dat die ‘zachte’ kant van de zorg heel mooi wordt opgevangen door kunst en cultuur.’
Kunst brengt het leven en de wereld naar een plek waar het normaal gesproken vooral over jou en je ziekte gaat
Kunst biedt een kijker de gelegenheid om even te vertragen, merkt Dudok van Heel. Bij zijn favoriete werk uit de collectie, Zorg in de Bijlmermeer van kunstenaar Marieke Zwart, houdt hij altijd even in. Zwart haalde de inspiratie voor deze getekende en geschilderde collage uit huisbezoeken van kraamverzorgende Joyce Aboagye bij vrouwen zonder verblijfsstatus. ‘Dit werk hangt in een lifthal, tussen twee verpleegafdelingen in. Er komen de hele tijd etenskarretjes en ziekenhuisbedden met daarin patiënten langs. Ook staan er altijd mensen te wachten op de lift: dokters in witte jassen, familieleden van patiënten, medewerkers. Wanneer ik er langskom, loop ik even dicht naar de collage toe om te ontrafelen welke verschillende technieken Zwart op het papier heeft losgelaten. Het zet me aan het denken over de zorgverlening die wij in Amsterdam UMC bieden vergeleken met de zorgverlening bij vluchtelingen thuis. Zo’n reactie zou ik niet hebben bij een plant. Kunst geeft je een reden om even stil te staan en ergens over na te denken.’
Art-Based Learning
Dudok van Heel wil met zijn kunst- en cultuurbeleid bijdragen aan de kerntaken van Amsterdam UMC: zorgverlening, wetenschappelijk onderzoek, geneeskundeonderwijs en het maatschappelijk beschikbaar stellen van wetenschappelijke kennis. Het kunstbeleid bestaat op dit moment uit een grotendeels openbaar toegankelijke kunstcollectie van ruim 7.000 beeldende werken en een literair programma met o.a. poëzie aan de muren van het ziekenhuis. In de toekomst hoopt Dudok van Heel dit beleid met zijn team uit te breiden met andere kunstvormen én publieksprogramma’s voor patiënten, medewerkers en bezoekers. ‘We willen dat kunst meer is dan een plaatje aan de muur. Kunst is ook een conversation piece en kan worden ingezet om de zorg, het onderzoek en het onderwijs binnen onze organisatie te verbeteren.’
Kunst kan als conversation piece worden ingezet om de zorg, het onderzoek en het onderwijs binnen onze organisatie te verbeteren
Hij hoopt dat kunst over een paar jaar op een vanzelfsprekende manier deel uitmaakt van het leven van de 16.000 medewerkers en honderdduizenden patiënten die Amsterdam UMC jaarlijks ontvangt. ‘Ik wil dat niemand meer het gevoel heeft dat bepaalde kunst hen boven de pet gaat. Ook zou ik het mooi vinden als medewerkers buiten werktijd trots vertellen hoe alomtegenwoordig kunst is in hun werkomgeving en dat patiënten zeggen: ‘het was niet fijn om in het ziekenhuis te moeten zijn, maar dankzij alle kunst die ik om me heen had, was het een bijzondere ervaring’.’
Oelewapper
Eén manier waarop kunst al wordt ingezet om de ervaring van patiënten binnen Amsterdam UMC te verbeteren, is het project Working with Art-Based Learning in Palliative Care. Art-Based Learning is een kunsteducatieve methode waarbij kunstkijkers via zorgvuldige observatie en vrije associatie van en met een beeldend kunstwerk tot nieuwe inzichten proberen te komen. Binnen Amsterdam UMC onderzoekt o.a. hoogleraar medische oncologie Hanneke van Laarhoven of deze methodiek ook het geestelijk welzijn van terminaal zieke kankerpatiënten kan verbeteren. Dudok van Heel: ‘Mensen die weten dat zij niet meer beter worden worstelen vaak met zingevingsvragen of depressieve gedachten. Je kunt in die laatste levensfase niet meer beter worden, maar nog wel je geestelijk welzijn verbeteren.’
Het ABL-traject binnen Amsterdam UMC bestaat uit verschillende fasen. Allereerst bepalen de patiënten die meedoen op welke levensvraag zij het liefst willen reflecteren. Dat kunnen heel verschillende dingen zijn, vertelt Grootenboer. ‘Van: ‘ik weet niet goed hoe ik het gesprek over mijn ziekte kan aangaan met mijn ouders’, tot: ‘waarom voel ik me altijd zo’n oelewapper?’.’ Wanneer de deelnemers hun vraag hebben geformuleerd, laten zij hem los en focussen ze zich op een kunstwerk dat hen aanspreekt. Ze bestuderen dit werk zo objectief en zorgvuldig mogelijk. Vervolgens proberen ze zich voor te stellen ‘in’ het werk rond te lopen, door vrij te associëren over de geuren, verhalen en plekken die zij daarbinnen zouden kunnen aantreffen. Na deze oefeningen keren de patiënten terug naar hun startvraag en proberen een verband te leggen met alles wat ze rondom hun kunstwerk hebben ervaren. Grootenboer: ‘Een kunstwerk brengt allerlei associaties en gevoelens met zich mee die niets te maken hebben met jouw oorspronkelijke vraag. Die ervaringen zetten je op een andere manier aan het denken over jouw kwestie.’
De associaties en gevoelens die een kunstwerk met zich meebrengt, zetten je op een andere manier aan het denken
Art-Based Learning past binnen het streven van team Kunstzaken om het kunstbeleid te vormen tot ‘arts in health‘. Dudok van Heel: ‘Mensen binnen de arts-in-health-beweging denken na over de rol van kunst in de zorg. Kun je er met de aanwezigheid van kunst of door kunstparticipatie bijvoorbeeld voor zorgen dat patiënten zich beter gaan voelen of misschien zelfs sneller herstellen?’ Dudok van Heel hoopt met arts-in-health-projecten op termijn de druk op de zorg te verlichten, legt hij uit. ‘We stevenen in Nederland af op een zorginfarct. Door de vergrijzing is er steeds meer zorg nodig, die wij als samenleving straks niet meer kunnen leveren. Als patiënten hun ziekte dankzij bijvoorbeeld ABL beter aankunnen, dan hebben zij uiteindelijk minder zorg nodig.’
Kun je er met kunst voor zorgen dat patiënten zich beter gaan voelen of misschien zelfs sneller herstellen?
Sculpturen van interseks genitaliën, virussen en microben
Ook binnen de wetenschap kan kunst van waarde zijn om nieuwe ideeën op te doen. In 2023 maakten hoogleraar en dermatoloog Henry de Vries, gespecialiseerd in seksueel overdraagbare ziekten en kunstenaar Kuang-Yi Ku samen het kunstwerk Atlas of Queer Anatomy. Dit werk bestaat o.a. uit afbeeldingen en sculpturen van interseks genitaliën, virussen en microben. Het is een ironische reflectie op de binnen de geneeskunde veelgebruikte lesboek Atlas of Human Anatomy, die volgens De Vries en Ku een te beperkt beeld schetst van het menselijk lichaam en gender. Dudok van Heel: ‘De geneeskunde baseerde zich tot voor kort veelal op het mannelijk lichaam. Dit werk geeft vorm aan de verschillen tussen het mannelijk en vrouwelijk lichaam en alles daartussenin. Het nieuwe perspectief van Ku helpt wetenschappers en artsen om op een andere manier naar hun expertisegebied en patiënten te kijken.’
Atlas of Queer Anatomy was onlangs startpunt van gesprek bij de publiekslezingenserie Kunst en Kennis waarbij wetenschappers, kunstenaars en publiek met elkaar in gesprek gaan over actuele ontwikkelingen binnen de wetenschap. Dudok van Heel: ‘Tijdens zo’n lezing belichten we een onderwerp als AI of genderverschillen in de zorg vanuit een wetenschappelijke én een kunstzinnige benadering. Zo laten we zien dat kunst en wetenschap elkaar kunnen inspireren en stimuleren we de maatschappelijke dialoog over dit soort onderwerpen. Soms zorgt een bijeenkomst ervoor dat een wetenschapper en een kunstenaar elkaar in hun onderzoek betrekken.’
We laten zien dat kunst en wetenschap elkaar kunnen inspireren en stimuleren zo de maatschappelijke dialoog over bijvoorbeeld AI of genderverschillen in de zorg
Bloedprikken bij een kunstwerk
Hoe geef je een kunstcollectie vorm die aan allerlei doelen moet bijdragen? Door al die doelen te vergeten en je te focussen op de kunst zelf, stelt Dudok van Heel. ‘Ons uitgangspunt is om met onze collectie iets vertellen over de ontwikkelingen binnen de Nederlandse hedendaagse kunst. Yvonne en ik hebben onze voelsprieten uitstaan in het hedendaagse kunstenveld en selecteren daaruit de werken waarvan wij denken dat die een bepaalde relevantie hebben voor de organisatie.’
Een kunstcollectie in een ziekenhuis moet bovendien aan hele andere eisen voldoen dan die in een museum, vertelt Grootenboer. ‘Mensen komen naar een museum omdat ze belangstelling hebben voor een bepaalde collectie. Je hebt er als conservator de vrijheid om een verhaal te vertellen. Naar het ziekenhuis komt iedereen! Hier moeten kijkers een werk ook zonder context kunnen begrijpen. Dat maakt een ziekenhuis voor mij als conservator tot een spannendere plek om te werken dan de ‘veilige ruimte’ van een museum.’
Als conservator vind ik een ziekenhuis een spannendere plek om te werken dan de ‘veilige ruimte’ van een museum
Er zijn maar weinig plekken waar je kwalitatief goede kunst kunt tegenkomen zonder er specifiek naar op zoek te gaan, vervolgt Grootenboer. ‘Ik vind het te gek dat je hier een kunstwerk kunt tegenkomen wanneer je alleen even bloed gaat prikken. Voor de kunst in een ziekenhuis hoef je geen 25 euro te betalen. Er hangt geen lintje omheen. Zorgmedewerkers die ik hier spreek, zeggen vaak tegen me: ‘elke keer als ik naar dit kunstwerk kijk, zie ik er iets anders in’. Dat is het mooie van deze collectie: je kunt als bezoeker of medewerker een werk vaker bekijken, want de tentoonstelling reist niet verder. Het is alsof je het bij je thuis hebt. In het ziekenhuis kun je ‘vrienden’ worden met een werk.’
* voor ‘hij/zijn’ kan ook ‘zij/haar’ of ‘hen/hun’ worden gelezen.
Meer weten over de rol van kunst in het Amsterdam UMC? Bekijk deze video.
| Menno Dudok van Heel is sinds september 2024 hoofd kunstzaken bij Amsterdam UMC. Dudok van Heel is kunsthistoricus en werkte eerder onder meer als curator, tentoonstellingsmaker en projectleider bij Amsterdam UMC, het Stedelijk Museum Amsterdam en de Gerrit Rietveld Academie.
Yvonne Grootenboer is sinds december 2024 conservator bij Amsterdam UMC. Grootenboer is opgeleid als beeldend kunstenaar en werkte onder andere als curator, adviseur en manager voor verschillende beeldend kunstenaars en kunstinstellingen als het Amsterdam Museum, het HEM en de ABN AMRO Kunstcollectie. Ook runt zij het tentoonstellingsplatform Bellamy Kabinet. Het team Kunstzaken van Amsterdam UMC bestaat naast Dudok van Heel en Grootenboer uit een collectiebeheerder, technisch assistent, projectleider literatuur en vrijwilligers. Het team werkt samen met de Kunstcommissie die bestaat uit verschillende ziekenhuismedewerkers en externe commissieleden. |
In de rubriek Follow Up geven we gezicht en vervolg aan vacatures waarvoor via onze site is geworven. Heb jij ook een nieuwe baan gevonden via Culturele vacatures en vind je het leuk om mee te doen? Mail naar follow-up@culturele-vacatures.nl!